گزارش تحلیلی از شناسایی دستکم ۲۳۳ کودک کار در گنبدکاووس

حقوق بشر در ایران ـ امروز پنجشنبه ۶شهریورماه ۱۴۰۴، دستکم ۲۳۳ کودک کار و خیابان در شهرستان گنبد کاووس از توابع استان گلستان، شناسایی شد. 

به گزارش حقوق بشر در ایران به نقل از خبرگزاری مهر، روز چهارشنبه ۵ شهریور ماه ۱۴۰۴، محمود پیری، مدیر کل اداره بهزیستی شهرستان گنبدکاووس واقع در استان گلستان، از شناسایی دستکم ۲۳۳ کودک کار در آن شهرستان خبر داد. 

مدیر کل اداره بهزیستی شهرستان گنبدکاووس در تشریح این خبر اعلام کرد:”تاکنون ۲۳۳ کودک کار و خیابان در گنبدکاووس شناسایی شده اند.” 

وی در خاتمه اعلام کرده که این کودکان تحت پوشش اورژانس اجتماعی و خدمات حمایتی بهزیستی قرار گرفته‌اند. 

این خبر نشان می‌دهد که موضوع کودکان کار در شهرستان گنبدکاووس به مرحله‌ای رسیده که بهزیستی ناچار به شناسایی و ورود رسمی به ماجرا شده است. چند نکته حقوقی و اجتماعی از این گزارش قابل برداشت است:

ابعاد پدیده کودکان کار: شناسایی ۲۳۳ کودک در یک شهرستان، رقم قابل توجهی است و نشان می‌دهد مسئله نه یک مورد پراکنده، بلکه یک معضل اجتماعی گسترده است.

مسئولیت قانونی: طبق قانون کار ایران (ماده ۷۹)، به‌کارگیری افراد زیر ۱۵ سال ممنوع است. بنابراین حضور این کودکان در بازار کار یا خیابان‌ها نشان‌دهنده نقض آشکار قانون است.

نقش بهزیستی: سازمان بهزیستی بر اساس وظایف قانونی خود در حوزه حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست و همچنین مقابله با آسیب‌های اجتماعی، مسئول شناسایی، حمایت و توانمندسازی این کودکان است. اشاره به پوشش اورژانس اجتماعی بیانگر مداخله فوری در موارد آسیب‌پذیری حاد (مانند خشونت، بی‌خانمانی یا استثمار) است.

چالش‌های ساختاری: صرف شناسایی و ارائه خدمات حمایتی کافی نیست. این کودکان اغلب به دلایل فقر، اعتیاد والدین، مهاجرت و نبود حمایت‌های اقتصادی پایدار وارد چرخه کار می‌شوند. بدون راهکارهای ریشه‌ای در حوزه اقتصاد خانواده، آموزش رایگان و دسترسی به خدمات اجتماعی، مشکل تداوم خواهد داشت.

ابعاد حقوق بشری: ایران عضو کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل است و موظف است شرایطی فراهم آورد که کودکان از تحصیل، سلامت و حمایت اجتماعی برخوردار باشند. آمار ارائه‌شده می‌تواند به عنوان شاخصی برای سنجش میزان تحقق این تعهدات مورد بررسی قرار گیرد. 

۱) جمع‌بندی خبر و اهمیت موضوع

بنا بر اعلام رئیس بهزیستی گنبدکاووس، ۲۳۳ کودک کار و خیابان در این شهرستان شناسایی و تحت پوشش اورژانس اجتماعی و خدمات حمایتی قرار گرفته‌اند.

عدد ۲۳۳ برای یک شهرستان، نشان‌دهنده گستره ساختاری پدیده و نیاز به مداخله‌ی هماهنگ (بهزیستی، آموزش‌وپرورش، شهرداری، نیروی انتظامی، مرجع قضایی، استانداری).

۲) چارچوب حقوق داخلی ایران

قانون کار

ماده ۷۹: به‌کارگیری افراد زیر ۱۵ سال ممنوع است.

مواد ۸۰–۸۴: شرایط کار نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال (معاینات پزشکی دوره‌ای، ممنوعیت کارهای سخت و زیان‌آور/شبانه/اضافه‌کاری).

ماده ۱۷۶: ضمانت اجراهای کیفری/تعزیری برای کارفرمایان متخلف.

قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹)

هرگونه بهره‌کشی اقتصادی، سهل‌انگاری مؤثر، بازداشتن از تحصیل، و در معرض خطر قرار دادن طفل/نوجوان می‌تواند رفتار مجرمانه تلقی شود؛ ضابطین خاص (اورژانس اجتماعی/۱٢٣) موظف به مداخله‌ی فوری و ارجاع قضایی در موارد خطرند.

قانون اساسی ایران

اصول ۲۰، ۲۱، ۳۰، ۲۹: برابری در حمایت، حق آموزش رایگان، و برخورداری از خدمات اجتماعی و رفاهی؛ دولت مکلف به فراهم‌سازی زیرساخت‌هاست.

آئین‌نامه‌ها و اسناد بخشی

دستورالعمل‌های کار با کودکان کار/خیابان (بهزیستی و کارگروه‌های صیانت اجتماعی)، شیوه‌نامه‌های Case Management (مدیریت مورد) و «ارجاع چندنهادی» (multi-agency referral).

۳) تعهدات بین‌المللی

کنوانسیون حقوق کودک (CRC) (مصوب ایران در ۱۳۷۲):

ماده ۳: مصلحت عالیه کودک.

ماده ۲۸: حق آموزش.

ماده ۳۲: حمایت در برابر بهره‌کشی اقتصادی و کارهای زیان‌آور.

مقاوله‌نامه ۱۸۲ سازمان ILO (اشکال بدترین کار کودک) ایران عضو است؛ تمرکز بر حذف بدترین اشکال (قاچاق، استثمار جنسی، کار اجباری، کارهای ذاتاً خطرناک).

(یادداشت): مقاوله‌نامه ۱۳۸ (حداقل سن کار) هنوز به‌طور رسمی توسط ایران تصویب نشده است؛ اما بسیاری از مفاد آن در قانون کار داخلی بازتاب یافته است.

۴) تحلیل وضعیت اعلام‌شده

مثبت‌ها: شناسایی فعال و پوشش اورژانس اجتماعی نشانه‌ی مداخله‌ی اولیه درست است؛ کانال ارجاع رسمی ایجاد شده.

کاستی‌های محتمل: اگر مداخلات صرفاً به «جمع‌آوری مقطعی» یا «ارائه بسته کوتاه‌مدت» محدود بماند، کودکان به چرخه کار بازمی‌گردند. ریشه‌های فقر، مهاجرت، بی‌مدرکی تحصیلی، اشتغال غیررسمی والدین و نبود حمایت معیشتی پایدار باید هدف‌گیری شود.

ریسک‌های ویژه منطقه‌ای: جمعیت مهاجر/بی‌مدرک، مشاغل فصلی و بازار غیررسمی، خطر «کارهای زیان‌آور» (زباله‌گردی، حمل بار سنگین، مواجهه با مواد شیمیایی/حیوانات ولگرد/ترافیک).

۵) الزامات عملی برای دستگاه‌ها (نقشه اقدام ۶–۱۲ ماهه)

الف) بهزیستی (رهبر مدیریت مورد)

پروفایل واحد هر کودک: ارزیابی چندبعدی (تحصیلی، سلامت، روان، وضعیت هویتی/اقامتی، معیشت خانواده).

برنامه خروج از کار (Exit Plan): هدف‌گذاری فردی: بازگشت/ماندگاری در مدرسه، کاهش ساعات کار تا قطع کامل، خدمات جایگزین.

حمایت‌های فوری: تغذیه، پوشش درمانی پایه، کیف/نوشت‌افزار، ایاب‌وذهاب مدرسه، خدمات بهداشت روان (تروما، اضطراب).

یارانه معیشتی مشروط به تحصیل (CCT): پرداخت نقدی کوچک، مشروط به حضور منظم در مدرسه/مهارت‌آموزی.

حمایت از خانواده: سبد معیشت ۳–۶ ماهه، ارجاع اشتغال والدین به کاریابی محلی، وام خرد/کوچک (microcredit) با بازپرداخت تنفس‌دار.

ب) آموزش‌وپرورش

ثبت‌نام بدون قید مدرک هویتی کامل برای کودکان بی‌مدرک طبق شیوه‌نامه‌های موجود (استفاده از کد یکتای موقت).

کلاس‌های جبرانی و تطبیقی، پایگاه تابستانی، و معلم رابط برای کودکان بازگشتی.

ممنوعیت اخراج به دلیل کار/تاخیر؛ جایگزینی با مشاوره و برنامه‌ی جبرانی.

ج) شهرداری و نیروی انتظامی

پرهیز از رویکرد صرفاً جمع‌آوری قهری؛ تمرکز بر کاهش آسیب و ارجاع به بهزیستی.

نظارت بر پیمانکاران شهری (زباله، تفکیک، دست‌فروشی سازمان‌یافته) و ممنوعیت به‌کارگیری کودک.

صدور مجوزهای ساماندهی دست‌فروشی برای والدین (نه کودکان) همراه با تعهد عدم‌به‌کارگیری طفل.

د) اداره کار و مرجع قضایی

بازرسی هدفمند از کارگاه‌های پرریسک؛ اعمال ماده ۱۷۶ بر کارفرمایان.

پیگیری قضایی موارد بدترین اشکال کار کودک (طبق ILO 182 و قانون حمایت).

اولویت با اقدامات حفاظتی و میانجی‌گرانه به نفع کودک، همراه با مجازات متناسب برای بهره‌کشان حرفه‌ای.

هـ) دانشگاه علوم پزشکی

غربالگری سلامت جسم/دندان/بینایی، واکسیناسیون ناقص، و ارجاع درمان رایگان کودکان شناسایی‌شده.

و) اداره اتباع/استانداری

حل موانع هویتی/اقامتی برای دسترسی به مدرسه و خدمات؛ برگه‌های حمایتی موقت برای خانواده‌های بی‌مدرک.

۶) شاخص‌های پایش و ارزیابی (KPIs)

نرخ بازگشت/ماندگاری در تحصیل (٪ از ۲۳۳ کودک پس از ۳، ۶، ۱۲ ماه).

کاهش ساعات کار و حذف از بدترین اشکال (٪).

تعداد پرونده‌های کارفرمایی رسیدگی‌شده و احکام صادره.

پوشش حمایت نقدی–غیرنقدی خانوار (تعداد/مدت/تداوم).

دسترسی به خدمات سلامت و روان (٪ ارجاعات تکمیل‌شده).

ایجاد پایگاه داده یکپارچه بین دستگاه‌ها (با حفظ محرمانگی).

۷) ملاحظات اخلاقی و حقوق کودکان

محرمانگی و رضایت آگاهانه در مصاحبه‌ها؛ منع برچسب‌زنی.

مشارکت کودک در تصمیم‌های مربوط به خود (اصل مصلحت عالیه، ماده ۳ CRC).

تمرکز بر توانمندسازی خانواده به‌جای تنبیه کودک.

طراحی پیام‌های آگاهی‌بخش عمومی بدون نمایش تحقیرآمیز چهره کودکان.

۸) ریسک‌ها و راهکارهای کاهش

بازگشت‌پذیری به خیابان: پاسخ = بسته حمایتی پایدار + پیگیری هفتگی ۳ ماه اول.

مهاجرت/بی‌مدرکی: پاسخ = مکانیسم ثبت‌نام تحصیلی جایگزین + هماهنگی اتباع.

تعارض منافع پیمانکاران غیررسمی: پاسخ = بازرسی مشترک شهرداری–اداره کار + بند قراردادی منع کار کودک.

کمبود بودجه: پاسخ = اولویت‌بندی CCT هدفمند، جلب مشارکت نهادهای خیریه شفاف با قرارداد عملکردمحور.

۹) جمع‌بندی و توصیه نهایی

شناسایی ۲۳۳ کودک گام اول است. موفقیت زمانی رخ می‌دهد که:

مدیریت مورد برای تک‌تک کودکان اجرا شود؛

خانواده‌ها حمایت معیشتی مشروط به تحصیل دریافت کنند؛

بازرسی و پیگرد بهره‌کشان اقتصادی جدی شود؛

آموزش‌وپرورش بدون مانع هویتی پذیرش کند؛

داده‌ها یکپارچه و محرمانه پایش شوند.

Please follow and like us: